Στο τελευταιο κειμενο, της 31.05.2013, ασχοληθηκαμε εντελως γενικα με τις μεταβατικες φασεις/ εποχες στην Αρχαιολογια, εφ' αφορμης της διοργανωσης συνεδριων σχετικων με τα ζητηματα αυτα. Εντελως συμπτωματικα, μολις προσφατα πληροφορηθηκαμε την υπαρξη ενος συλλογικου συνεδριακου τομου, η θεματικη του οποιου σχετιζεται με τις μεταβατικες εποχες. Προκειται για το εργο σε επιμελεια M. Marée, The Second Intermediate Period (13-17 Dyn.): Current Research, Future Prospects. OLA 192 (2010). Ξεχωριζει το αρθρο του M. Bietak μεταξυ των εξισου ενδιαφερονων κειμενων του εν λογω τομου. Το βιβλιο αυτο στεκει πλεον επαξια διπλα στην υπαρχουσα σχετικη βιβλιογραφια, που περιλαμβανει εργα οπως τα εξης: Oren, E. D. (Ed.) The Hyksos: New historical and archaeological perspectives. Procedings of an International Seminar (Philadelphia 1997); Gamer-Wallert, I. - Shefter, A., Ägypten während der Zweiten Zwischenzeit. TAVO B. 2, 4 (1981); Hein, I. (Ed.) Pharaonen und Fremde - Dynastien im Dunkel. Exhibitionscatalogue (Vienna 1994).
Ας παρουμε ομως τα πραγματα απο την αρχη, ωστε να γινει κατανοητο στους αναγνωστες περι τινος προκειται: Στην παρουσα περιπτωση γινεται λογος για την εποχη που στην Αιγυπτο καλειται 2η Ενδιαμεση περιοδος (2nd Intermediate Period/ 2te Zwischenzeit). Η εποχη αυτη καλυπτεται χρονολογικα απο τις Δυναστειες 13 εως 17 και επεται του Μεσου Βασιλειου (βλ. Beckerath, von, J., Chronologie des pharaonischen Ägypten (1997)). Το τελος του Μεσου Βασιλειου, η 12η δηλαδη Δυναστεια, βρισκει την χωρα διαλυμενη και αποδυναμωμενη. Η Αιγυπτος χωριζεται στα δυο με το νοτιο κομματι να κυβερναται απο τις Θηβες. Το βορειο κομματι, η περιοχη του Δελτα του Νειλου δηλαδη, κυβερναται απο διαφορους μικρους ηγεμονες, μεχρι και την 14η Δυναστεια. Οι Δυναστειες 15 εως 17 ειναι η εποχη των Υκσως. Το ονομα αυτο ειναι η ελληνικη παραφθορα του αιγυπτιακου Heqau-Chasut που μεταφραζεται περιπου ως οι "Κυριοι των ξενων χωρων" (lords of the foreign lands). Κατα τον Φλαβιο Ιωσηπο (Κατ' Αππιωνος A, 82-84), ο οποιος βασιστηκε στα Αιγυπτιακα του Μανεθωνος, το ονομα Υκσως μεταφραζεται ως "ποιμενες βασιλεις" (shepherd kings). Ακουγεται βεβαια πιο ρομαντικο, αλλα ο Ιωσηπος πιστεψε οτι οι Υκσως ηταν Ισραηλιτες. Πιο συγκεκριμενα, θεωρει οτι πισω απο την ταυτοτητα των Υκσως κρυβεται η βιβλικη ιστορια του Ιωσηφ που πουληθηκε σκαλβος στην Αιγυπτο και με την αξια του εφτασε στα ανωτατα αξιωματα της αιγυπτιακης κοινωνιας. Οταν αποκαλυφθηκε στ' αδελφια και τον πατερα του, καλεσε την οικογενεια του στην Αιγυπτο. Κι αλλοι Ισραηλιτες τους ακολουθησαν και παρεμειναν στην Αιγυπτο, μεχρι τα γεγονοτα της Εξοδου. Κατα τους Ηροδοτο και Μανεθωνα οι Υκσως βασιλεψαν περι τα 108 χρονια στην Αιγυπτο.
Σε αυτο το σημειο πρεπει να ειπωθει, οτι οι ανασκαφες του Αυστριακου Αρχαιολογικου Ινστιτουτου υπο την διευθυνση του Μ. Bietak αποκαλυψαν απο την δεκαετια του '60 την πρωτευουσα των Υκσως στο ΒΑ Δελτα του Νειλου. Η περιοχη ονομαζεται σημερα Τελ ελ Νταμπα (Tel el Dab´a) και βρισκεται σχετικα κοντα στην Πι Ραμεση, στο Καντιρ. Ταυτιστηκε δε με την αρχαια Αυαριν η' Αβαριν. Πληροφοριες για την πολη και τις ανασκαφες υπαρχουν στην ιστοσελιδα
www.auaris.at . Συν τοις αλλοις μαθαινουμε οτι πιθανον απο τα 1720 π.Χ. να συνερρεαν πληθυσμοι απο την Συροπαλαιστινη στο Δελτα. Πιθανον να καταγονταν οι Υκσως ειτε απο Χουρριτες, ειτε απο Χανααναιους. Σιγουρα ησαν σημιτικης καταγωγης και μαλλον η ονομασια Υκσως αναφεροταν στους ευγενεις, την αριστοκρατια που κυβερνουσε την Κατω Αιγυπτο απο την Αβαριν απο την 15η μεχρι και την 17η Δυναστεια, δηλαδη απο τα 1640 μεχρι τα 1530 π.Χ. περιπου.
Γενικες πληροφοριες για τους Υκσως, περαν των προαναφερομενων τιτλων, θα βρουν οι αναγνωστες στα ακολουθα εργα (σε χρονολογικη σειρα): Petrie, W.M.F., Hyksos and Israelite Cities (1906); Alt, A., Die Herkunft der Hyksos in neuer Sicht. SBLeipzig 101.6, 1954; Seters, van, J., The Hyksos: A new investigation (1966); Booth, C., The Hyksos Period in Egypt. Shire Egyptology 27 (2005).
Οι σχετικοι με την πολιτικη, κοινωνικη και οικονομικη κατασταση της εποχης τιτλοι ειναι οι εξης: Beckerath, von, J., Untersuchungen zur politischen Geschichte der Zweiten Zwischenzeit in Ägypten (1964); Ryholt, K., The political situation in Egypt during the 2nd Intermediate Period (1997); Schneider, T., Ausländer in Ägypten während des Mittleren Reiches und der Hyksos Zeit. 2 vols. (1998; 2003). Επισης στο βιβλιο του D. Redford, Egypt, Canaan and Israel in Ancient Times (1992). Ας κοιταξουν ακομη οι αναγνωστες τα εργα των Polz, D., Der Beginn des Neuen Reiches. Zur Vorgeschichte einer Zeitwende. DAIK Sonderschriften 31 (2007) και Seiler, A., Tradition und Wandel. Die Keramik als Spiegel der Kulturentwicklung Thebens in der Zweiten Zwischenzeit. DAIK Sonderschriften 32 (2005).
Στη διεθνη βιβλιογραφια οι Υκσως ειναι κυριως γνωστοι ως εκεινοι, οι οποιοι ειτε εφευραν ειτε εφεραν το σπαστο τοξο (composit bow), το ξιφος-δρεπανι (Sichel-Schwert) και κυριως το πολεμικο αρμα, συρομενο συνηθως απο δυο αλογα. Τελικα, περι τα 1530 π.Χ., οι Υκσως εκδιωχτηκαν απο το Δελτα και η Αιγυπτος ξαναεγινε ενα ενωμενο βασιλειο. Ο ανθρωπος που τα καταφερε λεγοταν Αμωσις Α' και εγινε ο ιδρυτης της 18ης Δυναστειας, με την οποια ξεκιναει το Νεο Βασιλειο στην Αιγυπτο. Ηταν γιος του Seqenenre Tao και της Ahhotep A´ της θηβαικης βασιλικης οικογενειας. Ο πατερας του ειχε τραυματιστει θανασιμα σε μαχη εναντιον των Υκσως. Ο μεγαλυτερος αδελφος του Καμωσης ειχε επισης πολεμισει τους Υκσως. Δεν τα καταφερε. Τελικως ο Αμωσις ηταν που πετυχε καθοριστικες νικες, εχοντας ως συμμαχους του Νουβιους πολεμιστες απο τα νοτια συνορα της Αιγυπτου.
Περαν των καινοτομιων σε οπλα και τεχνικες μαχης, οι ασιατικης καταγωγης Υκσως φαινεται οτι προσπαθησαν και καταφεραν εν μερει ισως να ενταχθουν στην αιγυπτιακη κοινωνια. Καποιες παραδοσεις τους, λ.χ. στα ταφικα εθιμα, αντανακλουν αντιστοιχες χανααναικες. Επισης εχουν βρεθει αρκετα αγγεια του τυπου Tell el Yahoudijah απο την Συροπαλαιστινη στην Αυαριν, αλλα και μπολικα κυπριακα. Λατρευαν ωστοσο αιγυπτιακες θεοτητες, οπως τον Σεθ και τον Αποφι. Eνας μαλιστα εκ των ηγετων των Υκσως ονομαζεται επισης Αποφις. Παρα ταυτα, οι Αιγυπτιοι της Ενδιαμεσης Περιοδου και του Νεου Βασιλειου θεωρησαν ντροπιαστικη την διχοτομηση της χωρας τους και την κυριαρχια ξενων στο Δελτα. ετσι, οταν δεν απεφευγαν τις αναφορες σε εκεινη την εποχη, φροντιζαν να την μειωνουν. Συχνα αναφερονταν στους Ασιατες Υκσως με υποτιμητικο τροπο. Σε κανεναν αλλωστε δεν αρεσει η κατακτηση και ο ζυγος ξενων στην χωρα του, αυτο ειναι διαχρονικο συναισθημα.
Πληροφοριες για την εποχη των Υκσως υπαρχουν εδω: Miosi, F. T., A reading book of the 2nd Intermediate Period Texts (1981); Verbovsek, A., Die sog. "Hyksos Monumente" (2006). Σχετικα με την τεχνη τους, τον υλικο τους πολιτισμο, ας κοιταξουν οι αναγνωστες τα ακολουθα εργα σε χρονολογικη σειρα: Brink, van, C. M. E., Tombs and burial customs at Tell el Dab´a and their cultural relationship to Syria-Palestine during the 2nd Intermediate Period (1982); Aston, D. A., A corpus of the Late Middle Kingdom and Second Intermediate Period Pοttery. 2 vols. (2004); Graham, P., Metalwork and metalworking evidence of the Late Middle Kingdom and the Second Intermediary Period (2006); Ben-Tor, D., Scarabs, Chronology and Interconnections. Egypt and Palestine in the 2nd Intermediary Period. OBO 27 (2007); Miniaci, G., Rishi Coffins and the funerary culture of Second Intermediate Period Egypt (2011).
Υπαρχει και ενας αλλος λογος ομως, για τον οποιο ο γραφων ασχολειται με τους Υκσως. Παιδι ηταν ακομη, των πρωτων ταξεων του δημοτικου, οταν του δωρισαν ενα βιβλιο μεταφρασμενο απο τα γαλλικα με πλουσια εικονογραφηση: "Η ιστορια της αρχαιοτητας για τα παιδια", καπως ετσι ηταν ο τιτλος του. Στο κεφαλαιο για την Αιγυπτο ανεφερε τους Υκσως. Ειχε και μια εικονα μαχης, στην οποια οι Υκσως φορουσαν κρανη που ομοιαζαν με τα ασσυριακα... Δυστυχως δεν γνωριζουμε περισσοτερα για την εμφανιση και τον οπλισμο τους...
Χρονια αργοτερα, το 1991, ενημερωθηκε απο αρθρο σε ελληνικη εφημεριδα για τις ανακαλυψεις των Αυστριακων Αρχαιολογων στην Αυαριν. Ειχε βρεθει το ανακτορο των βασιλεων Υκσως. Σε ενα δωματιο εντος του ανακαλυφθηκαν θραυσματα τοιχογραφιων. Η τεχνοτροπια και τα μοτιβα παρεπεμπαν απευθειας σε μινωικα/ αιγαιακα προτυπα! Τα θραυσματα απεικονιζαν τοπια, λουλουδια, ζωα. Το συνολο απο τα πιο εντυπωσιακα σχηματιζε την εικονα ταυροκαθαψιων, παρομοια με εκεινη του ανακτορου της Κνωσου! Η βιβλιογραφια για αυτο το τελευταιο μοτιβο περιλαμβανει τα εργα:
Caubet, A. et al. (eds.) L´acrobate au tareau (Paris 1999); Bietak, M. - Marinatos, N. - Palyvou, C., Taureadorszenes in Tel el D´aba and Knossos (2007). Mετα απο πολλες ερευνες αποδειχτηκε οτι οι τοιχογραφιες αυτες ειναι υστεροτερης εποχης, των αρχων του Νεου Βασιλειου και της Δυναστειας των Τουθμωσιδων. Λεπτομερειες για αυτο, καθως και για αλλες παρομοιου τυπου τοιχογραφιες, υπαρχουν στην ιστοσελιδα
www.wall-paintings-ted.de . Ωστοσο εχουν βρεθει θραυσματα μινωικης κεραμεικης του τυπου Καμαρες στην Αυαριν. Απο το El Lischt, ταφος 879 προερχεται επισης μια οινοχοη με μινωικου τυπου δελφινια. Πιθανον να ειναι εργο φτιαγμενο απο μη μινωιτη, ο οποιος ομως μιμηθηκε την μινωικη τεχνοτροπια. Στην μινωικη κεραμεικη δεν υπαρχουν πολλα δελφινια πανω σε ενα αγγειο. Παλι απο την Αυαριν προερχεται ενα μεταλλικο αντικειμενο που απεικονιζει δυο αντιθετικα στεκομενα ζωα, πιθανον σκυλους. Ομοιαζει δε με αντικειμενο που βρεθηκε στον θησαυρο της Αιγινας. Ενα κομματι, το οποιο ειναι σχεδον ακριβες αντιγραφο του, βρισκεται στο Βρετανικο Μουσειο, οπως και ο θησαυρος της Αιγινας. Απο τον ελλαδικο χωρο εχουμε διαφορους σκαραβαιους με τα καρτους των ηγεμονων Υκσως. Στην Κρητη βρεθηκε το αγαλματιδιο του User. Στην Κνωσο επισης βρεθηκε ενα απο τα πιο σημαντικα αντικειμενα, ενα αλαβαστρινο καπακι απο αγγειο, το οποιο φερει το καρτους του Khyan, ενος απο τους διασημοτερους ηγεμονες των Υκσως, ο οποιος πρεπει να εζησε και να εδρασε κατα την εποχη των Seqenenre Tao και Kamose. Το αντικειμενο αυτο, μπορει να το δει κανεις στην φωτογραφια του παροντος κειμενου. Το καπακι βρεθηκε σε στρωματα που αντιστοιχουν στην ΜΜ ΙΙΙ εποχη. Πληροφοριες για τις σχεσεις μεταξυ Υκσως και Αιγαιακου κοσμου θα βρουν οι αναγνωστες στην κατωθι βιβλιογραφια:
Betancourt, P. P., Relations between the Aegean and
the Hyksos at
the End of the Middle Bronze Age, in: Oren (1997) 429-432; Bietak, M. (Ed.) trade, Power and Cultural Exchange. Hyksos, Egypt and the Mediterranean world. E&´L 5 (1995); McGovern, P.E., The foreign relations of the "Hyksos" (2000); Schachermeyr, F., Ägäis und Orient (1967).
Τα ζητηματα χρονολογησης δεν εχουν πληρως διαλευκανθει (: υπαρχουν η παραδοσιακη, η υψηλη και η χαμηλη χρονολογηση. Οι δυο τελευταιες εχουν διαφορα ενος αιωνος περιπου. Δηλ. στην υψηλη χρονολογηση, η ΥΕ Ι ξεκιναει περι τα 1700 π. Χ. περιπου, στην χαμηλη περι τα 1600 π. Χ.), συνισταται ωστοσο η μελετη των ακολουθων εργων: Höflmayer, F., Die Synchronisierung der minoischen Alt- und Neupalastzeit mit der ägyptischen Chronologie (2012); Manning, S. W., A Test of Time (1998); Schoch, M., Die minoische Chronologie (1995).
O Höflmayer λ.χ. τοποθετει την αρχη της ΜΜ ΙΙ Β ειτε κατα την διαρκεια, ειτε πριν απο την πρωιμη 13. Δυναστεια (σελ. 125, πιν. 1). Το τελος της ΜΜ ΙΙΙ βρισκεται ειτε κατα την κυριαρχια, ειτε μετα την κυριαρχια του Khyan, ενω το τελος της ΥΕ Ι το χρονολογει μετα το ξεκινημα της 18ης Δυναστειας (σελ. 197, πιν. 2). Στην σελ. 241 αναφερει οτι η αρχη της ΜΜ ΙΙ Β χρονολογειται πριν το 1775 π.Χ. και το τελος της ΜΜ ΙΙΙ μετα το 1625 π. Χ., το δε τελος της ΥΕ Ι το τοποθετει μετα το 1550 π.Χ. Οι δυναστειες επομενως των Υκσως, 15η με 17η (περι τα 1640 με 1530 π. Χ.) ταυτιζονται στο περιπου με τις μεση προς υστερη ΜΜ ΙΙΙ εως υστερη ΥΕ Ι (αλλα και ΥΜ Ι).
Ενα αλλο ζητημα που εχει επισης να κανει με την χρονολογηση, ειναι εκεινο της εκρηξης του ηφαιστειου της Θηρας. Περαν εκεινης της παραδοσιακης χρονολογησης που βασιζεται στην στυλιστικη αναλυση της μινωικης κεραμεικης, την στρωματογραφια των μινωικων ανακτορων, και θελει την καταστροφη να γινεται περι τα 1450 π. Χ., ολες οι αλλες μεθοδοι βασιζονται στις φυσικες επιστημες. Η αναλυση γυρης, η δενδροχρονολογηση, ο ανθρακας 14 εχουν δωσει ως τωρα ως πιθανες χρονολογιες τις 1640 π.Χ., 1624 π. Χ., 1610 π. Χ. Ολες τους κατα την εποχη των Υκσως. Υπαρχει δε και μια αιγυπτιακη στηλη, η λεγομενη και στηλη του Καμωση, η οποια περιγραφει καποια φυσικα φαινομενα και απο πολλους εικαζεται οτι η περιγραφη ειναι εκεινη της εκρηξης στη Θηρα, η οποια δημιουργησε τσουναμι που εφτασε στις ακτες της Κρητης, ενω η τεφρα του ηφαιστειου μεταφερθηκε με τους ανεμους σε ολη τη Μεσογειο και ιχνη της βρεθηκαν μεχρι και την Αλασκα! Για αυτο το ζητημα ομως αναφερει ο Manning στο βιβλιο του. Περαιτερω βιβλιογραφια: Heinemerer, J. - Friedrich, W. L. (eds.) Time´s up! Dating the Minoan Eruption of Santorini (2009); Jaklovov-Klontza, V., Datierung der Katastrophe von Santorini. Kurze Zusammenfassung des bisherigen Standes der Forschung und vorherrschende Tendenzen, Anodos Suppl. 4, 2007, 13-57.
Αιωνες αργοτερα, εντελως συμπτωματικα, η μοντερνα Αιγυπτος βρισκεται και παλι σε ενα μεταβατικο σταδιο. Οι διαφορες μεταξυ παρελθοντος και παροντος ειναι τεραστιες, οφειλουμε ομως να το επισημανουμε αυτο.
