ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ.

  Ανεκαθεν ηθελε να επισκεφθει το νησι αυτο. Ειδικα απο τοτε που επεσε στα χερια του το βιβλιο του Βασου Καραγεωργη, Αρχαια Κυπρος, απο τις εκδοσεις Μ.Ι.Ε.Τ. Το εργο αυτο του διαπρεπους αρχαιολογου εχει μεταφραστει σε παμπολλες ξενες γλωσσες. Ειναι ωστοσο ενα αλλο, πιο συγχρονο βιβλιο του Καραγεωργη, το οποιο χρονικα και χωρικα τον εκφραζει: Το Early Cyprus, Crossroads of the Mediterranean, 1600-500 BC, το οποιο κυκλοφορησε απο τις εκδοσεις Καπον το 2002. Υπηρξαν κι αλλα, γοητευτικα πονηματα για το πολυπαθο νησι, την ιστορια του οποιου στα νεωτερα χρονια μπορει να την διαβασει κανεις στα κειμενα www.notis-o-talas.blogspot.com/2008/07/blog-post_20.html και www.notis-o-talas.blogspot.com/2010/07/blog-post_20.html: Αρθρα του αρχαιολογου Hartmut Matthäus, τα βιβλια Ancient Cyprus της V. Tatton-Brown (British Museum Press 1987), των Buchholz-Karageorghis, Altägäis und Altzypern (1972), C. Baurain, Chypre et la Méditerranée orientale au Bronze Récent (1984), της J. S. Smith, Art and Society in Cyprus from the Bronze Age into the Iron Age, αλλα και της Ε. Μαντζουρανη, η Αρχαιολογια της προιστορικης Κυπρου στις εκδοσεις Καρδαμιτσα, καθως και του  A. T. Reyes, Archaic Cyprus (1994).

  Σε γενικες γραμμες και οπως δειχνει και η προαναφερομενη βιβλιογραφια, η Κυπρος αντιπροσωπευει για τον Τ. ολα οσα αγαπαει στην επιστημη της Αρχαιολογιας και ειδικοτερα, στην Αρχαιολογια της Μεσογειου. Αν ειχε μια ευκαιρια στη ζωη του να συμμετασχει σε ανασκαφες που θα του εδιναν την δυνατοτητα να δημοσιευσει κιολας, θα επελεγε την Κυπρο και μαλιστα θεση και υλικο της Υστερης Εποχης του Χαλκου/ Υστεροκυπριακης μεχρι και Κυπροαρχαικης Εποχης. Οι πολιτιστικες επιρροες απο γειτονικες χωρες και λαους, οπως εκφραζονται στην κοινωνια και την τεχνη των προαναφερομενων εποχων, μιλουν απο μονες τους (βλ. Εικ. 2-3, 7-9). 

1. Χαρτης των αρχαιων βασιλειων της Κυπρου, αρχαικης και κλασικης εποχης

  Απο την αλλη πλευρα ομως, τα πραγματα δεν ειναι τοσο απλα, οσο φαινονται/ακουγονται/λεγονται. Υπαρχουν απειρα παραδειγματα για αυτα. Λεγεται, οτι επι της Εποχης του Χαλκου, η Κυπρος ειχε εμπορικες σχεσεις πρωτα με την Μινωικη Κρητη, αργοτερα δε και με την Μυκηναικη Ελλαδα. Επισης δε, με την Αιγυπτο και τους πολιτισμους της Εγγυς Ανατολης (1). Μυκηναικα αγγεια, κυλινδρικοι σφραγιδολιθοι, σκαραβαιοι, φοινικικη κεραμεικη (2) εχουν βρεθει σε παμπολλες θεσεις στην Κυπρο, αρκετα απο τα αντικειμενα αυτα βρισκονται στις προθηκες των μουσειων του νησιου. Εχει επισης ειπωθει, οτι πιθανον οι Υκσως, οι Χετταιοι και η Αιγυπτος της εποχης του Τουθμωσι Γ' να ειχαν κατι περισσοτερο απο απλες εμπορικες σχεσεις με την Κυπρο. Τα ιδια περιπου θα ακουσει η' θα διαβασει καποιος για την Κυπρο της Αρχαικης Εποχης. Στην περιπτωση αυτη, παραδεχονται ολοι σχεδον, οτι μεταξυ 709 και 663 π.Χ., το νησι ηταν υποτελες στους Ασσυριους. Μεταξυ 570 και 525 π.Χ. ηταν υποτελες στους Αιγυπτιους. Και μεταξυ 546 και 332 π.Χ., οτι βρισκοταν υπο την Περσικη κυριαρχια. Μεταξυ του τελους της Εποχης του Χαλκου και της Πρωιμης Εποχης του Σιδηρου, περνανε οι Λαοι της Θαλασσας, οι πρωτοι Αχαιοι υπο τους βετερανους του Τρωικου πολεμου Αγαπηνορα στην Παλαιπαφο και Τευκρο στη Σαλαμινα και οι Φοινικες απο την Τυρο, που ιδρυουν το Κιτιο και φτανουν μεχρι το Ιδαλιο και το Τροοδος, στα μεταλλεια χαλκου. Που ειναι ομως ολοι αυτοι οι λαοι στο νησι; Που ειναι οι οικιες και οι ταφοι τους; Το βιβλιο του Reyes θετει καποια ερωτηματα για αυτο. Αλλα λογω ελλειψεως του καταλληλου υλικου, οι ειδικοι δεν μπορουν ακομα να απαντησουν σε αυτα.

2. Αγαλμα νεου με αιγυπτιακη ενδυμασια, κυπροαρχαικη Εποχη, Αρχ. Μουσειο Παφου

3. Κεφαλη φερουσα ασσυριακης τεχνοτροπιας γενειαδα. Κυπροαρχαικη Εποχη, Μουσειο Λευκωσιας

 Γνωριζουμε, οτι η Κυπρος ηταν γνωστη στους αρχαιους λαους της ανατολικης Μεσογειου: Η μυκηναικη γραφη Γραμμικη Β' την αναφερει ως ku-pi-ri-jo και a-la-si-jo. Ως Alasia/ Alashyia/ Alashija ηταν γνωστη στην Ακκαδικη γραφη, με την οποια συνεννοουνταν οι ηγεμονες των βασιλειων της Αιγυπτου και της Εγγυς Ανατολης της Εποχης του Χαλκου (3). Οι Αιγυπτιοι του Νεου Βασιλειου, κατα την Υστερη Εποχη του Χαλκου, πιθανον αναφερονται στην Κυπρο, οταν χρησιμοποιουν τον ορο Isi/ Ires, πολλοι ερευνητες ομως πιστευουν, οτι αυτο ειναι απλως μια υποθεση (4). Στη στηλη του Σαργων Β' απο το Κιτιο, η οποια βρισκεται σημερα στο Βερολινο, η Κυπρος ονομαζεται Iananna/ Yadnana/ Jadnana (5). Δεν εχομε ομως αποδειξεις, εαν Αιγυπτιοι, Χετταιοι, Ασσυριοι διπλωματες ειχαν επισκεφθει το νησι ωστε να εδραιωσουν την κυριαρχια τους και να παραλαβουν τους φορους τους.

4. Αγ. Δημητριος/ Καλαβασος. Κτηριακο συγκροτημα Υστεροκυπριακης/ Μυκηναικης Εποχης

5. Αλασσα/ Κατω Μανδηλαρας, οικισμος 13ου αι. π. Χ., Υστεροκυπριακη Εποχη

6. Μαα/ Παλαιοκαστρο, οικισμος Υστεροκυπριακης Εποχης

7. Αντιγραφα απο τους ταφους της Ταμασου, Κυπροαρχαικης Εποχης. Τα αυθεντικα βρισκονται στο Μουσειο της Λευκωσιας. Διακρινονται οι διαφορες στις στυλιστικες τεχνοτροπιες, της ελληνοαιγυπτιακης Σφιγγας και του Συροχετταικου λεοντος

8. Ταφος της Ταμασου, Κυπροαρχαικη Εποχη

9. Ταφος στον Αγ. Επικτητο/ Κουριο, Κυπροαρχαικης Εποχης

10. Συλλογη αγγειων Φυλακτου της Μεσης και Υστερης Εποχης Χαλκου, Λεβεντειο Ιδρυμα, Λευκωσια

 Ενα επιπλεον προβλημα, σχετικο με τις επιρροες απο την Ανατολη στο νησι, εχει να κανει με την παρουσια η' μη, "ανακτορων". Διασημη αμερικανιδα αρχαιολογος, ειδημων επι της κυπριακης αρχαιολογιας, ειχε πει καποτε οτι "δεν μπορεις να φορτωσεις ανακτορο σε καραβι και να το περασεις απεναντι". Μπορεις ομως να περασεις απεναντι την ιδεα μια κεντρικης εξουσιας υπο εναν μοναρχη. Καποιοι επιστημονες διατεινονται, οτι τα ιερατεια της Κυπρο ειχαν μεγαλη ισχυ και αυτα ασκουσαν και την πολιτικη εξουσια. Μια συνεχεια δηλαδη, η οποια περασε ως παραδοση μεσω του Χριστιανισμου. Οι οπαδοι της αποψης αυτης δεν ξεχνανε οτι η Εκκλησια της Κυπρου ειναι αυτοκεφαλη, και πως ο μεγαλος ανδρας της κυπριακης πολιτικης σκηνης της Κυπρου του 20ου αιωνα ηταν ο αρχιεπισκοπος Μακαριος. Απο την αλλη μερια, υπαρχουν και αρχαιολογοι, οι οποιοι αναφερουν τα κτηρια στον Αγ. Δημητριο/ Καλαβασο (13ος αι. π.Χ., εικ. 4) και στην Αλασα/ Παλιοταβερνα (11ος αι. π.Χ.) ως ανακτορα ... Προβληματιζει επισης η συνυπαρξη κοσμικης και θρησκευτικης εξουσιας στην Κυπρο των Ιστορικων Χρονων. Τοτε εμφανιζονται οι πολεις βασιλεια που βλεπουμε και στην Εικ. 1. Οι βασιλεις της εποχης εκεινης ειχαν και καθηκοντα ιερεα; Δεν υπαρχουν τετοιου ειδους αποδειξεις. Ανακτορο εκεινης της εποχης εχει ανασκαφει κοντα στους αρχαιους Σολους, στη θεση Βουνι, στην κατεχομενη σημερα Β. Κυπρο. Οι επιρροες στην αρχιτεκτονικη του θυμιζουν τα περσικα παλατια στην Περσεπολη.

 Η κοροπλαστικη της αρχαιας Κυπρου εχει μελετηθει και εκδοθει σε αρκετους τομους ανα χρονολογικη εποχη απο τον Βασο Καραγεωργη. Η τυπολογια της, απο τα πηλινα σανιδοσχημα της Χαλκολιθικης, ως τα πετρινα σταυροσχημα της Πρωιμης Εποχης του Χαλκου, μεχρι τα αγαλματα της Κυπροαρχαικης με το μεικτο ελληνοιωνικο/αιγυπτιακο στυλ (Εικ. 2-3) μπορει να γινει κατανοητη. Δυστυχως δεν ισχυει το ιδιο και για την κεραμεικη της. Υπολειπεται ακομα ενα εγχειριδιο κυπριακης κεραμεικης, αναλογο με το βιβλιο της Cook και του Boardman για τα ελληνικα αγγεια, αντιστοιχο με του Betancourt για την μινωικη και της Mountjoy για την μυκηναικη κεραμεικη. Η αιτια βρισκεται, συμφωνα με μερικους ειδικους, στο οτι οσον αφορα την κυπριακη κεραμεικη της Εποχης του Χαλκου, οι διαφορες τασεις και στυλ δεν εναρμονιζονται πληρως με τις χρονολογικες περιοδους, ενω υπαρχουν και διαφορα τοπικα στυλ που δεν απαντωνται παντου. Στην κεραμεικη της Πρωιμης Εποχης του Σιδηρου αντιστοιχα, τα ευρηματα προερχονται αποκλειστικα απο ταφες, οχι απο οικισμους, ετσι ωστε μια αντιστοιχια τους χρονολογικη να ειναι δυσκολη. Παρα ταυτα, εχουν γινει καποιες αποπειρες για την χρονολογηση και τυπολογια της κυπριακης κεραμεικης (6). Οι εκθεσεις κυπριακων αγγειων στα επαρχιακα αρχαιολογικα μουσεια Λαρνακας, Λεμεσου, Νεας και Παλαιας Παφου, Πολεως Χρυσοχους (Μαριον/ Αρσινοη), καθως δε και στα μουσεια της Λευκωσιας (Κυπριακο Μουσειο, Συλλογες Τζιαπρα/Πιεριδη, Συλλογες Λεβεντη, Σαβερη και Φυλακτου. Βλ. Εικ. 10), του Μουσειου Πιεριδη στη Λαρνακα και της Συλλογης στο Μουσειο της Μονης Κυκκου, αποτελουν πραγματικα σχολες, για οποιον ενδιαφερεται να μελετησει το συγκεκρημενο υλικο. Μεσες ακρες γινεται κατανοητο οτι κατα την Νεολιθικη Εποχη εμφανιζεται ο τυπος combed ware. Στην επομενη φαση, την Χαλκολιθικη, εχουμε την εξελιξη του προηγουμενου τυπου, που αναφερεται πλεον ως red-on-white. Κατα την Πρωιμη Εποχη του Χαλκου η' αλλιως Πρωτοκυπριακη, ο προηγουμενος τυπος εξελισσεται σε red polished ware με εγχαρακτη διακοσμηση. Την ιδια εποχη εμφανιζεται και ο black polished ware με την ιδια διακοσμηση. Οι δυο αυτοι τυποι συνεχιζουν αν υπαρχουν και στην Μεση Εποχη του Χαλκου/ Μεσοκυπριακη. Οι καινουργιοι τυποι αυτης της εποχης ειναι οι white painted, red-on-black, black and red slip, drap polished wares. Στα τελη της περιοδου αυτης εμφανιζεται η κεραμεικη plain white και η proto-white slip. H white slip pottery ειναι μαζι με την base ring οι βασικες ομαδες της κεραμεικης της Υστερης Εποχης του Χαλκου/ Υστεροκυπριακης. Μαζι μ' αυτες εμφανιζονται μυκηναικα αγγεια, συνηθως εισαγωμενα. Προς το τελος της εποχης εχουμε και τους εικονογραπτους κρατηρες pictorial style. Αλλοι τυποι περιλαμβανουν τα monochrome και τα white shaved wares. O red-on-black φτανει μεχρι και την εποχη αυτη. Η επομενη, η Πρωτογεωμετρικη Περιοδος, περιλαμβανει το proto-white painted ware. Εν συνεχεια, στην Κυπρογεωμετρικη, εξελισσεται ο τυπος αυτος σε white painted. Αλλες κατηγοριες περιλαμβανουν τα bichrome, black slip, gray polished, proto-black-on-red, plain white wares. Κατα τις φασεις της Κυπροαρχαικης Εποχης, τα στυλ black-on-red, bichrome, white painted, gray polished συνεχιζουν να υπαρχουν. Κοντα σ' αυτα, εμφανιζεται και το free-field style. Στην Κυπροκλασικη Εποχη, οι τυποι white painted, plain white και bichrome συνεχιζονται και συνυπαρχουν μαζι με εισαγωμενα μελανομορφα και ερυθρομορφα αθηναικα αγγεια. Οι δυο πρωτοι ντοπιοι κεραμεικοι τυποι δεν εγκαταλειπονται κατα την Κυπροελληνιστικη Εποχη, αλλα εξακολουθουν. Κοντα τους τα black and red lustrus wares.Και οπως παντα, καποια εισηγμενα κεραμεικα ειδη που μιμουνται μεταλλικα αγγεια, μεγαρικοι σκυφοι κτλ. Η ρωμαικη εποχη θα φερει ομοιογενεια στον μεσογειακο κοσμο, καθως και στην Κυπρο θα βρεθουν ποσοτητες γυαλινων αγγειων, αμφορεις και terra sigilata. Στην αρχιτεκτονικη δε, οι βιλες με τα μωσαικα και τα λουτρα, οπως αυτα της Νεας Παφου και του Κουριου, θα εμφανιστουν στο νησι, σε περιοπτες δε θεσεις. Οι Ρωμαιοι χρησιμοποιησαν το ονομα του νησιου που ηταν γνωστο απο τις πινακιδες της Γραμμικης Β' και περασε στην πολιτιστικη μνημη των Ελληνων της Εποχης του Σιδηρου, απο το μεταλλο που που προερχονταν απο τα σπλαχνα του ορους Τροοδος.

  

-----------------------------------------------------------------

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

 (1) Εκτος της ανωθι βιβλιογραφιας που αναφερεται στο κειμενο, βλ. και τα ακολουθα δημοσιευμενα πεπραγμενα: Acts of the International Symposia: Nicosia 1973, The Mycenaeans in the Eastern Mediterranean; Nicosia 1979, The Relations between Cyprus and Crete, ca. 2000-500 BC; Nicosia 1986, Cyprus between the Orient and the Occident; Larnaca 1991, The Civilizations of the Aegean and their Diffusion in Cyprus and the Eastern Mediterranean, 2000-600 BC; Herakleion 1998, Eastern Mediterranean: Cyprus-Dodecanese-Crete. 16th-6th cent. BC; Nicosia 2009, Cyprus and the East Aegean Intercultural Contacts, 3000-500 BC; Nicosia 2001, Italy and Cyprus in Antiquity, 1500-450 BC; Nicosia 2009, Egypt and Cyprus in Antiquity. Βλ. ακομη Nicosia 1984: Cyprus at the close of the late Bronze Age, Nicosia 1994: Cyprus in the 11th cent. BC.

 (2) Βλ. βιβλιογραφια υποσημ. (1) εντ., καθως και τα εργα των Baurain και Reyes που αναφερονται στο κειμενο. Επισης Bikai, P., The Phoenician Pottery of Cyprus (1987); Jacobsson, I., Aegyptiaca from LBA Cyprus. SIMA 112 (1994); Kozal, E., Hethitische und hethitisch beeinflußte Objekte aus Zypern, in: Blum-Aslan-Schweizer-Thumm (Hrsg.) Mauerschau. Festschrift für Manfred Korfmann II (2002) σελ. 651-661.

 (3) Βλ. Palaima, T., The Triple Invention of Writing in Cyprus and written Sources for Cypriote History (2005) σελ. 14-33.

 (4) Wittke-Olshausen-Szydlak, Historischer Atlas der Antiken Welt. Neue Pauly Suppl.3 (2012) σελ. 2; Χαρτης A, σελ. 3.

 (5) Gunter, A. C., Greek Art and the Orient (2009) σελ.17-28; Fig. 1, σελ. 19.

 (6) Barlow et al. (eds.) Cypriot Ceramics. University Museum Symposium Series II (1991). Ν' αναφερθει οτι η τροχηλατη κεραμεικη εισηχθε περι την Μεση Κυπριακη στο νησι. Ως τοτε, τα αγγεια ησαν χειροποιητα.